शिक्षा

शिक्षालाई समान्य भाषामा ज्ञान प्राप्त गर्नु वा सिक्नु भन्ने हुन्छ । शिक्षा संस्कृत भाषाको शिक्ष धातूबाट उधृत गरिएको हो, जसको अर्थ सिक्नु वा सिकाउनु हुन्छ । त्यस्तै शिक्षालाई अङ्ग्रेजीमा Education भनिन्छ । Education शब्द Latin भाषाको Edu र Catum मिलेर बनेको हो। Edu को अर्थ आन्तरिक र Catum को अर्थ बाहिर निकाल्नु हुन्छ। Education शब्द Educere, Educare, हॅद Education भएको हो। शिक्षा भनेको मानिसलाई बाटो देखाउने एउटा मार्ग हो।

कुनै विषयमा ज्ञान लिनु वा दिनुलाई पनि शिक्षा भनिन्छ । शिक्षा भनेको ज्ञान हो। शिक्षा बिना मानिसको जीवन पूर्ण हुन सक्दैन। मानिसलाई आफ्नो जीवनयापन गर्नका लागि तैयार पार्ने प्रमुख माध्यम नै शिक्षा हो। शिक्षा ग्रहण गर्नको लागि कुनै उमेर, जात, लिङ्ग, धर्म संस्कारले छेक्न सक्दैन। मानिसले कोक्रोदेखि चिहानसम्म शिक्षा हासिल गरिरहेको हुन्छ । पूर्णरुपले कसैले कहिले पनि शिक्षा ग्रहण गरेका हुँदैन। शिक्षाकै कारण नै यो संसार छ। यदि शिक्षा नभएको भए यो संसार हुदैनथ्यो।

सायद शिक्षा नभएको भए यो संसार अन्धकार भित्र गुन्जिरहन्थ्यो होला। समाजमा मानिसले जन्मेपछि नै अनेक तवरबाट ज्ञान प्राप्त गरिरहेको हुन्छ । कुनै वस्तु देखेर, सुनेर, छामेर पनि ज्ञान प्राप्त गर्दा सकिन्छ । बालकलै जन्मेपछि आमाको दूध चुस्न आफैँ सक्छ। केही समयपछि बामे सर्छ, उभिन्छ, हिँड्छ। कतिपय कुराहरू आमा, बुवा, दिदी, दाइ, साथीहरूबाट र वातावरणका विभिन्न कुराहरू देखेर पनि सिक्छ। यसरी हामी आफ्ना अनुभवले सिक्छौं, अरूहरूले गरेको देखेर सिक्छौं, पढेर सिक्छौं। जन्मेदेखि नमरुन्जेल केही न केही कुरा हामी सिकिरहेकै हुन्छौं। अर्थात् शिक्षा पाइरहेकै हुन्छौं। हामीलाई आफ्नो जीवन स्वस्थकर बनाउन शिक्षा चाहिन्छ । हामीलाई मानवताको ज्ञान हासिल गर्न शिक्षा चाहिन्छ । हामीलाई उचित तरीकाले जीविकोपार्जन गर्ने ज्ञान तथा सीपसम्बन्धी शिक्षा चाहिन्छ। हामीलाई योग्य नागरिक बन्न शिक्षा चाहिन्छ “मनुष्यको असल गुणको विकास हुनु नै शिक्षा हो।” “नैतिक चरित्रको विकास नै शिक्षा हो।” “अनुभव ग्रिरहने र ती अनुभवलाई परिमार्जन एवं पुनर्गठन गर्दै जाने क्रमिक प्रक्रिया नै शिक्षा हो।” शिक्षा अदान प्रदान गर्ने प्रक्रिया प्राचीन काल देखि चलिदै आएको छ। “विद्यालयको चौघेराभित्र रहेर दिइने औपचारिक शिक्षालाई मात्र शिक्षा हो” भन्नुलाई शिक्षाको संकुचित अर्थका रूपमा लिईन्छ । यसरी हेर्दा शिक्षा भनेको जिवनपर्यन्त चलिरहने प्रक्रिया हो। जस्अन्तर्गत ब्यक्तिको बौद्दिक, शारीरिक, सामाजिक, आर्थिक, भौतिक, नैतिक आदि सम्पुर्ण पक्षको वा ब्यक्तिको सर्वाङ्गीण विकास गराउनु नै शिक्षा हो भनि शिक्षाको बास्तबिक अर्थ हो।

शिक्षाका केही बहुचर्चित परिभाषाहरू

पृथ्बीमा ज्ञानभन्दा शुद्द अरु केही छैन । -भागवत गीता आत्मानुभुती नै शिक्षा हो । :- शंकराचार्य प्रत्येक मानिसको मष्तिष्कमा अदृष्य रूपले बिद्यमान संसारको त्यो सर्वमान्य विचारलाई प्रकाशमा ल्याउनु नै शिक्षा हो ।:-सुकरात “शिक्षा सबैभन्दा शाक्तिशाली हतियार हो, जसलाई चलाई तिमी संसार बदल्न सक्छौ।” :- नेल्सन मण्डेला

यी परिभाषाहरूबाट शिक्षा भन्नाले व्यक्तिले जन्मेदेखि नमरुन्जेसम्म विभिन्न व्यक्ति, संघ, संस्था र आफ्नो नजीकको वातावरणबाट अनुभवहरू प्राप्त गर्दै जानु र यसको आधारमा पुराना अनुभवहरूलाई सुधार्दै जानु भन्ने बुझिन्छउदाहरण एउटा सानो बालकले आगोमा हात हाल्छ, अनि उसले पोलेको अनुभव गर्छ। अर्को पल्टदेखि ऊ आगोदेखि टाढा बस्न थाल्छ ।

मानिसको जीवनमा शिक्षाले महत्त्व पूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ। शिक्षा भनेको नयाँ कुरा सिक्ने र जीवन जिउने कलाको विकास गर्ने एउटा माध्यम हो। शिक्षाले हामीलाई यस कठिन संसारमा कसरी आफ्ना लागि ठाउँ बनाएर बाँच्ने भन्ने कला सिकाउँछ। यसले जीवन कसरी सहज हुन्छ भन्नेबारेमा सिकाउँछ । शिक्षा’ भन्ने बित्तिकै स्कूल, क्याम्पस आदिमा र घरमै पनि नियमित रूपले अध्ययन गर्ने-गराउने वा पढेने बन्दोबस्त मिलाउने कार्य भन्ने बुझिन्छ। सिकेर पढेर, सुनेर वा अन्य कुनै पनि प्रकारले ग्रहण गरिने सैधान्तिक तथा व्यवहारिक विषयको बोध वा ज्ञान पनि शिक्षा नै हो।

घरमा खाना पकाउनु, लुगा धुनु, आफ्नो काम आफैं गर्नुभनेको पनि शिक्षा लिनु हो। अहिले शैक्षिक जगत्मा धेरै कुरा सुधार हुँदै आएका छन् । पहिलेको समयमा धेरै विद्यालय थिएनन्। भएका विद्यालयमा पनि केटाहरू मात्र पढ्न पाउँथे। विभेदले जरा गाडेको थियो। केटी मान्छेले पढ्नु हुँदैन भन्ने मान्यताले थियो। अहिले समय बदलिँदै आएको छ। छोराछोरी दुवै विद्यालय जान पाउँछन् । शिक्षाकै कारण आज मानिस अन्तरिक्षमा पुगेका छन्।